kürtler, 20. yüzyılın başlarında meydana gelen ı. dünya savaşında islami değerleri ve özgürlükleri için, dört bir yanda açılan cephelere yüz binlerce gencini göndererek, kardeş bildiği türklerle aynı saflarda savaşırlar.

savaş bittikten sonra ise kurulan türk devletinden kürtlerin aldığı karşılık; verilen sözlerin tutulmaması, inkar edilmek ve yasaklar olur. bu zulümlere karşı kürtlerin yaşadığı coğrafyada irili ufaklı birçok başkaldırı hareketi ardı ardına başlatılır.

bu ayaklanmalardan biri de ağrı başkaldırısıdır. ağrı ayaklanması'nın bastırılması üzerine türk devleti tarafından van'ın erciş ilçesi'nin zilan deresi'nde 13 temmuz 1930'da büyük bir imha harekatı başlatılmıştır.

ağrı dağı başkaldırısından sonra zilan vadisi'ne sığınan kürtlere, dönemin kolordu kumandanı salih paşa tarafından yürütülen askeri harekatla tam bir soykırım uygulanır. türk uçakları tarafından zilan bölgesi bombalanır, dağlar ve dereler ateş altına alınır. bölgenin giriş ve çıkışları tutulur ve bölge on binlerce asker tarafından kuşatılır, katliam başlar. yeni doğmuş bebekten, 90'lık ihtiyara kadar her yaş ve cinsiyetten insan; mitralyöze tutularak, süngülenerek, buğday başağı biçilircesine yok edilir.

toplam 44 köy ateşe verilir ve yaklaşık 15 bin kişi de ceme gürceme vadisinde, birbirlerine bağlanarak toplu bir şekilde vahşice katledilir. bu toplu kıyıma katılan erlerden biri olayı şöyle anlatır: 'kadın, çocuk ve bebeler dahil herkesi, bölgedeki bütün köylerin halkını, binlerce insanı, zilan deresine doldurdular.

etraflarını makineli tüfeklerle çevirdiler. makineli tüfeklerin başında bizler, yani erler vardı. ellerimiz tetikteydi ve namlular topluluğa dönüktü. bizim arkamızda erbaşlar sıralanmıştı. elleri tüfeklerin tetiğinde namluyu bize yöneltmişlerdi. onların arkasında, üçüncü sırada subaylar tabancaların namlusuna mermiyi sürmüş bekliyorlardı.

biz ateş etmesek erbaşlar bizi vuracaklardı. onlar bizi vurmazsa subaylar onları ve bizi vuracaklardı. tetiğe bastık. binlerce mermi deredeki insan topluluğunun üzerine ateş kustu. kadınların, çocukların, yaşlı, genç erkeklerin korkunç çığlıkları dereyi sardı. bir süre sonra çığlıklar iniltiye dönüştü. ve sonra iniltiler de kesildi. yaşlı ve genç erkeklerin yanında, binlerce kadının, çocuğun, kundaktaki bebeklerin cesetleri bir kan gölü içinde bırakıldı. kurda, kuşa yem edildi. bir süre sonra cesetler koktu, çürümeye terk edildi.'

bu belgelerde; '2 temmuz 1930'da, kolordu bölgesinde şu hareket ve faaliyetler olmakta idi: kaymaz, haçan, kölesor, çilli ve osmanlı köyleri havadan bombalanmış; patnos bölgesinde ayaklanmalara katılan köyler bomba ve makineli tüfek ateşi altına alınmış.' olduğu yazılıdır.

dönemin iktidarlarına göre ise; 'isyan mıntıkasında işlenen fiiller suç sayılmaz'dı. bölge, 'serbest atış alanı'ydı. 20 temmuz 1931 tarih ve 1850 sayılı kanunla bu teyid edilmişti.